Οι τύποι δεσμού μέσα από την συστημική οπτική

Η θεωρία δεσμού του Bowlby εντάσσεται κατά ένα µεγάλο µέρος στις συστηµικές θεωρίες και αυτό διότι επεξηγεί την επίδραση των σχέσεων πάνω σε άλλες σχέσεις αλλά και στις εμπειρίες αυτών. Φαίνεται λοιπόν να ακολουθείται µια συστηµική προσέγγιση για το πώς οι σχέσεις στα πρώτα στάδια της ζωής επηρεάζουν τόσο ενδο-ατοµικές διαδικασίας (αυτοεκτίµηση, ρύθµιση συναισθήµατος, κα) όσο και διαπροσωπικές διαδικασίες  και αλληλεπιδράσεις (σχέσεις µε τους άλλους , ένταξη / απόσυρση σε κοινωνικές οµάδες κα).

Στις μελέτες που ακολούθησαν σε νήπια ηλικίας 18 μηνών περίπου, τόσο ο Bowlby, όσο και συνεχιστές του έργο του, φάνηκε πως η συχνότητα αλλά κυρίως η ποιότητα αντίδρασης των γονιών απέναντι στο παιδί, είναι αυτές οι οποίες καθορίζουν και την ποιότητα του δεσμού που θα αναπτυχθεί μεταξύ τους. Βάσει αυτών των μελετών και ειδικότερα της μελέτης η οποία είναι γνωστή ως η μέθοδος του ξένου της Ainsworth, προέκυψαν οι τύποι προσκόλλησης.

Πρόκειται για μια μελέτη σταδιακής έκθεσης σε αγχογόνες καταστάσεις 7 σταδίων κατά τις οποίες υπήρξαν επαναλαμβανόμενοι αποχωρισμοί από την μητέρα / βασικό τροφό. Αρχικά το παιδί παρέμενε μόνο του σε ένα δωμάτιο με παιχνίδια και υπήρχαν οι αποχωρισμοί της μητέρας. Στο τελικό στάδιο, το παιδί παρέμενε στο ίδιο δωμάτιο με ένα ξένο άτομο και τα παιχνίδια ενώ η μητέρα απομακρυνόταν και πάλι. Οι εμπειρίες που προέκυψαν όταν αυτή απομακρυνόταν και όταν αυτή επέστρεφε, σχετίζονται κυρίως με την διαφοροποίηση των συμπεριφορών αναλόγως των σχέσεων που είχαν αναπτύξει και βάσει αυτών ταξινομήθηκαν.

Στον ασφαλή τύπο, καταγράφηκαν οι ακόλουθες αντιδράσεις: το παιδί βάσει αυτής της αγχογόνας εμπειρίας του ( αποχωρισμός από την μητέρα και παρουσία ξένου ως σημαντικές) κλαίει ως αντίδραση στο άγχος που έχει να αντιμετωπίσει και όταν επιστρέφει η μητέρα του, συνήθως την αγκαλιάζει και την χρησιμοποιεί ως ασφαλή βάση για την ανακούφισή του.

Οι γονείς µε ασφαλή τύπο δεσµού λειτουργούν µε ένα σταθερό και αναµενόµενο τρόπο στις ανάγκες του παιδιού. Φαίνονται να συντονίζονται με αυτές και να είναι τρυφεροί στις εκκλήσεις του για προσοχή.

Στον ασφαλή λοιπόν τύπο η επικοινωνία του παιδιού με τον γονιό, χαρακτηρίζεται ως καλή και το παιδί νιώθει ασφάλεια για να εκφράσει και τα αρνητικά συναισθήματα, όπως τον φόβο. Επίσης παρατηρούμε συμπεριφορές όπως:

• Μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση κατά την επίλυση προβληµάτων
• Ηγετικό προφίλ στην ομάδα συνομιλήκων
• Μεγαλύτερη εμπιστοσύνη από τους συνομηλίκους προς τα ασφαλή παιδιά (τα συνομήλικα παιδιά εκφράζουν πιο εύκολα τα συναισθήματά τους σε αυτά)
• Μεγαλύτερο ενθουσιασµό
• Επιμονή για εξεύρεση λύσεων
• Θετικό συναίσθημα, αναγνώριση και έκφραση συναισθημάτων
• Μεγαλύτερη όρεξη και περιέργεια για εξερεύνηση
• Πολύ καλή μνήμη των εμπειριών του

Στον ανασφαλή – αποφευκτικό τύπο, καταγράφηκαν οι εξής αντιδράσεις: τα παιδιά όταν επέστρεφε η μητέρα τους δεν έκλαιγαν, αντιθέτως έδειχναν αδιαφορία για την επιστροφή της μητέρας και οι συμπεριφορές τους είχαν κύρια χαρακτηριστικά την συναισθηματική και φυσική απομάκρυνση από αυτήν. Σα να είναι αποκομμένα από το συναίσθημά τους ενώ εσωτερικά υπάρχει υπερδιέγερση την οποία όμως εκπαιδεύτηκαν  να την ελέγχουν και να μην έχουν προσδοκία ανακούφισης από την μητέρα τους μιας και αυτή δεν ανταποκρινόταν άμεσα στην ανάγκη τους. Φαίνεται να μη συναισθάνονται το άγχος και αυτό ερμηνεύεται ως απομάκρυνση και αποκοπή των συναισθηματικών πλευρών του δεσμού.  Επίσης, διαφάνηκε πως απέναντι σε ένα παιδί που ανήκει στον αποφευκτικό τύπο οι συνομήλικοί του είχαν αρνητική στάση. 

Η μητέρα, στην κατηγορία αυτή φαίνεται να αντιδρά σταθερά όμως με αρνητική στάση στο κλάµα του µωρού. Αυτή η στάση μπορεί να εκδηλώνεται είτε µε φωνές, είτε με γκριμάτσες δυσαρέσκειας, είτε µε αδιαφορία ή με έντονα επικριτική στάση και χωρίς άμεση ανταπόκριση. Έτσι το παιδί γνωστικά έχει µια σαφή προσδοκία από το περιβάλλον του, αφού υπάρχει η σταθερότητα αλλά λόγω ότι η μητέρα / βασικός τροφός δεν του δίνει την απαιτούμενη προσοχή και δεν εκπαιδεύει το παιδί για τα συναισθήματά του αυτό δεν αναπτύσσει το συγκινησιακό µέρος του με αποτέλεσμα να καταπιέζει το συναίσθημά του και εν τέλει να μη το επικοινωνεί με τους άλλους. 

Στον ανασφαλή – αμφιθυμικό, παρατηρήθηκαν συμπεριφορές παρατεταμένης διαμαρτυρίας και μεγάλης έντασης με εκδήλωση θυμού και αμφιθυμικές στάσεις μιας και ενώ το παιδί δείχνει να επιθυμεί να πλησιάσει την μητέρα ταυτόχρονα την αποφεύγει. Αυτό για παράδειγμα κλαίει σπαρακτικά ακόμη και όταν η μητέρα επιστρέφει και η εξωτερίκευση του συναισθήματος γίνεται με πολύ έντονο θυμό ή μεγάλη παθητικότητα.  Αργότερα, στην αλληλεπίδραση με συνομηλίκους διαπιστώθηκε πως οι άλλοι είναι μάλλον πιο επιθετικοί μαζί του. Τέλος, σε μεγαλύτερη ηλικία φάνηκαν συμπεριφορές προσπάθειας ελέγχου της συµπεριφοράς του ενός ή του άλλου γονέα µε την δηµιουργία ενοχών σε αυτόν ή µε αγχώδη συµπεριφορά υπερβολικής προσκόλλησης.

Στον τύπο αυτό, η μητέρα, έχει υιοθετήσει ένα άστατο τρόπο συµπεριφοράς αντιδρώντας υπερβολικά στις εκκλήσεις του παιδιού είτε για προσοχή είτε στο κλάµα του. Έτσι στο γνωστικό επίπεδο το παιδί εκπαιδεύεται στο να µην περιµένει σταθερές αντιδράσεις από τους άλλους παρά μόνο αν αντιδράσει απίστευτα έντονα παρουσιάζοντας προβληματικές συμπεριφορές – αρνητική προσοχή- ακόμη και στις προσδοκίες από τους άλλους.  Σε σχέση όμως με τον αποφευκτικό τύπο, φαίνεται να παρουσιάζει καλύτερη ανάπτυξη στο συναισθηματικό σύστημα αφού έχει δοθεί έμφαση στα συναισθήματα, έστω και αρνητικά φορτισμένη.

Στον ανασφαλή – αποδιοργανωμένο, τύπος ο οποίος προστέθηκε στην πορεία, παρατηρήθηκαν συμπεριφορές όπου τα παιδιά είχαν αποδιοργανωμένη συμπεριφορά ακόμη και όταν η μητέρα ήταν παρούσα. Φαινόταν ή παγωμένα ή τελείως αφηρημένα, χωρίς να ξέρουν πως πρέπει να αντιδράσουν. Μια στάση μεταξύ ανακούφισης και έντονου φόβου. Έτσι, υπήρξε μεγάλη συσχέτιση με γονείς οι οποίοι είχαν βιώσει οι ίδιοι σε παιδική ηλικία τραυματικές εμπειρίες, εγκατάλειψη, θάνατο ενός γονιού, κακοποίηση ή παραμέληση.

Σε όλες τους ανασφαλείς τύπους καταγράφηκαν συμπεριφορές υπερέντασης, υπερδιέγερσης, απομόνωσης και διαταραχές προσοχής.

Επίσης, σημαντικό είναι το στοιχείο πως στις μελέτες που ακολούθησαν στα ίδια παιδιά στην ηλικία των 6 ετών, φάνηκε πως στους τύπους αυτούς, τα παιδιά, απέφευγαν να συζητήσουν τα συναισθήµατά τους για τον αποχωρισμό και φαινόταν να νιώθουν πολύ άβολα στην έκφραση των συναισθηµάτων τους ενώ τα παιδιά με ασφαλή τύπο μπορούσαν να αναγνωρίσουν και να ονομάσουν τα συναισθήματα μοναξιάς, θλίψης και φόβου σε συνθήκες αποχωρισμού.  Τέλος, τα παιδιά που παρουσιάζουν ανασφαλή αποδιοργανωμένο τύπο δεσμού φάνηκε πως είναι αυτά που κινδυνεύουν περισσότερο από διάφορα προβλήματα συμπεριφοράς όπως η επιθετικότητα.

Στις μελέτες που συνεχίστηκαν και στην εφηβική ηλικία των ίδιων παιδιών, προέκυψαν αποτελέσματα στα οποία φάνηκε πως ο βρεφικός δεσμός, συνεχίζει να επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τις μετέπειτα σχέσεις και αλληλεπιδράσεις.

Συχνά,. συναντάμε ανασφαλείς τύπους ή σε παιδιά τα οποία ανέλαβαν γονεικό ρόλο και ευθύνες πολύ μικρά, φροντίζοντας συνεχώς τους άλλους και χωρίς να αφήνουν περιθώριο να φανεί η αδυναμία των γονιών τους στην δική του φροντίδα ή σε παιδιά τα οποία βρίσκονται στο άλλο άκρο χωρίς ανάληψη ευθυνών και πρωτοβουλιών, θέση που επιτρέπει στους γονείς τους να συνεχίζουν να το φροντίζουν και να είναι παρεμβατικοί.

Στον αποφευκτικό τύπο, έχουμε συνήθως συμπεριφορές πολύ αυτόνομες, απομονωμένες από το συναίσθημα και υπερβολικά προσανατολισμένες στην λογική. Οι άνθρωποι αυτοί είναι πολύ δοτικοί στους άλλους αλλά χωρίς να αφήνουν περιθώρια στον άλλο για πραγματική εγγύτητα. Ενώ η αρνητική κριτική αν και φαινομενικά δεν τους επηρεάζει και δηλώνουν πως δεν τους ενδιαφέρει μιας και απέχουν από το συναίσθημα, εσωτερικά τους στοιχίζει πολύ. 

Στον ασφαλή τύπο εκτός από την υψηλή αυτοεκτίμηση και την ισορροπημένη χρήση και της λογικής και του συναισθήματος έχουμε ως στοιχείο και το ότι λαμβάνει υπόψη του την γνώμη των άλλων αλλα αυτή δεν καθορίζει την δική του γνώμη για τον ίδιο. Τέλος, λειτουργεί πιο ισότιμα και φροντιστικά σε όλες τις διαπροσωπικές σχέσεις του, είτε πρόκειται για φιλικές είτε για συντροφικές, λαμβάνοντας ικανοποίηση και το αίσθημα της πληρότητας.

Μπορεί κάποιος να βοηθήσει ένα παιδί που φαίνεται να ανήκει σε έναν από τους ανασφαλείς τύπους; Ως ενήλικας έχω διεξόδους για να αλλάξω αυτό τον τύπο προσκόλλησης σε ασφαλή;

Φυσικά ο γονιός ο οποίος θα εντοπίσει αντίστοιχες δυσλειτουργικές συμπεριφορές μπορεί πρωτίστως να λειτουργήσει επανορθωτικά υιοθετώντας γονική ανταπόκριση ικανή για χτίσιμο ασφάλειας που να εμπεριέχει στοιχεία αποδοχής, αξίας και αγάπης ώστε να δημιουργηθεί μια βάση αυτοεκτίμησης και σεβασμού του εαυτού και των άλλων.

Ένας ακόμη άνθρωπος που μπορεί να λειτουργήσει ως υποκατάστατο για το χτίσιμο μιας νέας ασφαλούς σχέσης στη ζωή ενός ανηλίκου είναι σαφώς ο δάσκαλος / εκπαιδευτικός. Διότι είναι αυτός που έρχεται επίσης έρχεται σε καθημερινή επαφή με ένα παιδί και έχει έτσι την δυνατότητα να λειτουργήσει ως ασφαλή βάση για να υπάρξει η επιθυμητή αλλαγή από έναν ανασφαλή σε έναν ασφαλή δεσμό. Μπορεί για παράδειγμα να το βοηθήσει μέσω της κατανόησης των ζητημάτων που το απασχολούν, ή να το βοηθήσει να ενταχθεί στην ομάδα  ή να αρχίσει να αποκτά κοινωνικές σχέσεις αν ανήκει στον τύπο αποφυγής, ή μέσω της αλληλεπίδρασής τους θα μπορεί να αντιληφθεί πιο άμεσα στις ανάγκες του και να ανταποκριθεί καταλλήλως.

Στο ίδιο μοτίβο σκέψης, οποιοσδήποτε ο οποίος μπορεί να αποκτήσει μια υγιή σχέση με ένα παιδί, μπορεί να λειτουργήσει ως καθοριστικό μοτίβο για αλλαγή.

Στην ενήλικη φάση, οι επανορθωτικές εμπειρίες μπορεί να σχετίζονται επίσης με την σύναψη σημαντικών σχέσεων αρκεί ο άλλος να μπορεί να με εξελίξει και να εμπιστευθεί. Ως εκ τούτου, αυτό μπορεί να γίνει μέσω μιας φιλικής σχέσης, μιας συντροφικής ή μιας θεραπευτικής σχέσης όμως γενικότερα, ένας επαγγελματίας ψυχοθεραπευτής φαίνεται πως είναι κατεξοχήν αρμόδιος για να υποστηρίξει μια επιθυμητή αλλαγή από έναν ανασφαλή σε έναν ασφαλή δεσμό λειτουργώντας ως μια επανορθωτική «γονεική» φιγούρα.

Η αλλαγή αυτή θα προκύψει μέσα από την εδραίωση μιας σταθερής σχέσης εμπιστοσύνης με την παράλληλη κατανόηση λειτουργικών και δυσλειτουργικών τρόπων σκέψης, δράσης και συναισθημάτων αφού αναγνωριστούν.

Τέλος, είναι σημαντικό η προσέγγιση που θα χρησιμοποιεί ο ψυχοθεραπευτής να μην εστιάζει μόνο στο παρελθόν του ατόμου αλλά να μπορεί να ταξιδεύει στον χρόνο και να εστιάζει άλλοτε στο παρόν, άλλοτε στο μέλλον και άλλοτε στο παρελθόν για να δίνεται η απαιτούμενη βαρύτητα στην αφήγηση του ατόμου και στις παιδικές αναμνήσεις αλλά και στο σήμερα με προβολή στο αύριο.