Dystopia

Dystopia

Ήταν το 1516 όταν ο Άγγλος φιλόσοφος Thomas More έδωσε υπόσταση στην έννοια της Ουτοπίας, δίνοντας τίτλο στο βιβλίο του Περί της καλλίστης δημοκρατίας,της ευρισκόμενης επί της νέας νήσου Ουτοπίας, ορίζοντας μια κατάσταση ιδανικής κοινωνικής οργάνωσης και συνοχής, ένα ιδεατό κράτος, έναν τόπο τέλειο που περιμένει να ανακαλυφθεί. Καθώς οριζόμαστε από το αντίθετο μας, όπως το καλό δεν υφίσταται χωρίς το κακό, έτσι και η Ουτοπία έχει ανάγκη από τη Δυστοπία  που δεν άργησε να ακολουθήσει. Η λέξη δυστοπία πρωτοακούσθηκε από τον John Stuart Mill σε έναν διάλογο του Κοινοβουλίου τη χρονιά του 1868 αλλά εισήχθη για πρώτη φορά πιο επίσημα τον 20ο αιώνα.. Μέσα από την υπερβολή της έρχεται να περιγράψει τη χειρότερη εξέλιξη της κοινωνίας.

Η έννοια της δυστοπίας με όχημα το φανταστικό δημιούργησε ένα ολόκληρο μυθοπλαστικό ρεύμα. Πατέρας της δυστοπικής λογοτεχνίας κατα πολλούς είναι ο Τζορτζ Όργουελ, σίγουρα ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα ονόματα του λογοτεχνικού αυτού είδους. Το έργο του 1984, γράφτηκε από τον Orwell το 1949 περιγράφοντας τι θα μπορούσε να συμβεί στο απώτερο 1984.Ο συγγραφέας φαντάζεται μια κοινωνία που παρακολουθεί αδιάκοπα ο Μεγάλος Αδερφός, πανταχού παρών , ελέχγοντας απόλυτα κάθε έκφανση της κοινωνίας και της ζωής των πολιτών, μη επιτρέποντας καμία απόκλιση από το προδιαγεγραμμένο. Κάθε εναντίωση, κάθε πρωτοβουλία τιμωρείται.Όλοι λατρεύουν (ή φοβούνται) τον Μεγάλο Αδερφό, όλοι πιστεύουν απόλυτα ότι διατάζει. Το μυθιστόρημα ήταν επιτυχημένο και μέχρι σήμερα συνεχίζει να πωλεί σταθερά. Σε ένα βαθμό ο George Orwell προέβλεψε πολλά πράγματα που συμβαίνουν επί του παρόντος στον κόσμο, όπως η χειραγώγηση των πληροφοριών, η πρακτική της μαζικής επιτήρησης και η κοινωνική καταπίεση ορισμένων κυβερνήσεων. Φόβος.Ο Orwell δημιούργησε ένα είδος δυστοπικής κοινωνίας μεσα από τα έργα του.

• 

• 

Μια διαφορετική προσέγγιση της δυστοπίας ακολούθησε ο επίσης μεγάλος συγγραφέας – και δάσκαλος του Orwell, Aldous Huxley. Ο Χάξλευ δημιουργεί μια κοινωνία εντελώς απορροφημένη σε ασήμαντους περισπασμούς. To 1932 γράφει το Ο Θαυμαστος νέος κόσμος ( Brave new world) . Φαινομενικά είναι μια κοινωνία ευτυχισμένων ανθρώπων χωρίς περιορισμούς, οι πόλεμοι και η φτώχεια εξαλείφονται, ακόμη και η ανθρωπότητα είναι υγιής και τεχνολογικά προηγμένη. Είναι σχεδόν μια Oυτοπία, αν δεν ήταν οτι για να κερδίσουν την ευτυχία έπρεπε να εγκαταλείψουν πολλά πράγματα: οικογένεια, επιστήμη, λογοτεχνία, θρησκεία και φιλοσοφία. Το αρχαίο και πάντα επίκαιρο «άρτος και θεάματα», σε μία πολύ πιο ακραία μορφή. : πορνογραφία, χαλαρές, αποκλειστικά σεξουαλικές σχέσεις, βίαια σπορ και, όταν όλα αυτά αποτυγχάνουν να δουλέψουν, ναρκωτικά. Ίσως δεν φαίνεται το ίδιο εφιαλτική με την κοινωνία που χτίζει ο Όργουελ, είναι ίσως όμως πιο επικίνδυνη γιατί είναι ύπουλη. Η απαγόρευση να πάρει κανείς αυτό που θέλει, δεν είναι ποτέ τόσο αποτελεσματική όσο το να καλλιεργηθεί η ψευδαίσθηση ότι το έχει όπως θα ήθελε.

Στις δυστοπικές κοινωνίες του Orwell, η εκάστοτε απολυταρχία στερεί από τον λαό τα πάντα: τα βιβλία, τη μόρφωση, το δικαίωμα σε ιδιωτική ζωή, τις επιλογές, την ελευθερία λόγου και έκφρασης.Στην κοινωνία του Huxley ο άνθρωπος είναι αποχαυνωμένος, ανίκανος να ψάξει , να αμφισβητήσει.

Την ίδια αμφισβήτηση προσπαθεί να εξαλείψει το κράτος και σε ένα άλλο μεγάλο μυθιστόρημα, το Fahrenheit 451 , γραμμένο από τον Ray Bradbury το 1953. Σε αυτή την κοινωνία τα βιβλία απαγορεύνονται, καίγονται, κάθε σκέψη-αμφισβήτηση είναι αθέμιτη.. Όταν ο πολίτης είναι αδαής είναι υποχείριο.( Στο λινκ αναλυτικά για το βιβλίο)

Η βία είναι επίσης  χαρακτηριστική  της δυστοπικής λογοτεχνίας. Στο Κουρδιστό πορτοκάλι ο Anthony Burgess (A Clockwork Orange) περιγράφει τη ζωή μιας συμμορίας εφήβων που περιπλανιέται στους δρόμους ενός δυστοπικού μέλλοντος αναζητώντας φρικτές συγκινήσεις. Όταν ο Aλεξ, αρχηγός της,  συλλαμβάνεται και φυλακίζεται για την αποκλίνουσα συμπεριφορά του, το Κράτος αναλαμβάνει να τον αναμορφώσει. Το μυθιστόρημα θέτει το ερώτημα “Είναι καλύτερο για τον άνθρωπο να έχει επιλέξει το κακό από το να του επιβληθεί το καλό;” και  ενέπνευσε την ομότιτλη ταινία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

Σε συνέχεια των έργων δυστοπικής λογοτεχνίας που αποτέλεσαν και ορόσημο σε όλη αυτή τη λογοτεχνική πορεία, όπως τα έργα των Aldous Huxley και George Orwell που προαναφέρθηκαν και στα οποία οι πρωταγωνιστές παρουσιάζονται να παλεύουν για τα σημεία εκείνα της κοινωνίας που φαίνονται καταστροφικά για τους ίδιους, διαμορφώθηκε  η φεμινιστική δυστοπική λογοτεχνία διαφοροποιείται που επικεντρώνεται σε όσα συμβαίνουν σε μια κοινωνία και τη θέση της γυναίκας σε αυτή. Η Margaret Atwood στο βιβλίο της The handmaid’s tale περιγράφει μια κοινωνία που με αφορμή την υπογεννητικότητα οι γυναίκες υποτιμούνται και ταξινομούνται ανάλογα με τα κέρδη τους. Οι “Συζύγοι” είναι οι επικεφαλής του πυρήνα της οικογένειας- διακοσμητικές.. Οι “Μάρθες” εκτελούν οικιακές δουλειές. Οι “θεραπαινίδες” είναι γόνιμες γυναίκες που χρησιμοποιούνται ως μέσα αναπαραγωγής. Οι “Θείες” είναι υπεύθυνες για τη φροντίδα και την καθοδήγηση των υπηρέτρων. Η Gilead διοικείται από μια ολιγαρχία που έχει γυρίσει τη χώρα σε έναν σύγχρονο Μεσαίωνα.

• 

• 

Η υπογεννητικότητα απασχόλησε και άλλους συγγραφείς γιατί ποιό το μέλλον όταν δεν υπάρχει μέλλον? Η P.D. James οραματίστηκε στο βιβλίο της Children of Men (Τα Παιδιά των Ανθρώπων) έναν κόσμο στο -κοντινότατο πλέον σε εμάς- έτος 2021, όπου η ανθρώπινη αναπαραγωγή έχει σταματήσει. Οι υπερήλικες οδηγούνται στην απόγνωση και στη θεσμοποιημένη αυτοκτονία, ενώ η τελευταία γενιά των νέων είναι μεν εξωτερικά όμορφη, αλλά βίαιη και ανίκανη να αναπτύξει οποιοδήποτε συναίσθημα. Η ατμόσφαιρα που δημιουργεί η P.D. James είναι ανατριχιαστικά πειστική.

“What Orwell feared were those who would ban books. What Huxley feared was that there would be no reason to ban a book, for there would be no one who wanted to read one” Neil Postman, Amusing Ourselves to Death

Σήμερα είμαστε συνηθισμένοι στην ιδέα της δυστοπίας στην ποπ κουλτούρα πλέον και οι ταινίες έπαιξαν μεγάλο ρόλο. Στο Αγώνες πείνας ( Hunger games – 2008) η Suzane Collins περιγράφει το Πάνεμ, τη χώρα στην οποία ζει η ηρωίδα μας Κάτνις, και αποτελείται από την Capitol και δώδεκα περιοχές. Κάθε χρόνο, όλες οι επαρχίες είναι αναγκασμένες να στέλνουν έπειτα από κλήρωση, έναν νέο και μια νέα σε ένα πολύ σκληρό ριάλιτι, όπου νικητής αναδεικνύεται αυτός που θα καταφέρει να επιβιώσει, εξουδετερώνοντας τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. Η θυσία των νέων θα θυμίσει κάπως την αποστολή των νέων Αθηναίων στην Κρήτη.

Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο της δυστοπικής λογοτεχνίας είναι το παιχνίδι με το χρόνο και την ιστορία. Το The man in the high castle του Philip Dick μας μεταφέρει σε έναν απίστευτο εφιάλτη: στα 1962 οι Σύμμαχοι έχουν χάσει τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι ΗΠΑ βρίσκονται υπό διπλή κατοχή, στα ανατολικά οι ναζί έχουν εγκαταστήσει την αμερικανική προέκταση του Γ΄ Ράιχ, ενώ οι δυτικές πολιτείες βρίσκονται υπό την κατοχή της Ιαπωνικής Αυτοκρατορίας. Ολόκληρος ο κόσμος μας βρίσκεται δέσμιος του φασισμού. Είναι τρομακτική η εικόνα του πως θα μπορούσαν τα πράγματα να έρθουν διαφορετικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο.

«Φοβάμαι την εξουσία, αλλά συγχρόνως αισθάνομαι δυσαρέσκεια απέναντί της –απέναντί της και απέναντι στον φόβο μου– κι έτσι επαναστατώ. Και το να γράφεις επιστημονική φαντασία είναι ένας τρόπος να επαναστατείς» Philip Dick.

Κοινός παρονομαστής σε όλες τις Δυστοπικές ιστορίες το Καθεστώς. Το Καθεστώς είναι ο τέλειος μηχανισμός εξόντωσης του ανθρώπου. Όπλο του οι πράκτορες, ο φόβος, ο έλεγχος.. Όπλο του, επίσης, η επίμονη διάκριση μόνο ανάμεσα σε οπαδούς και εχθρούς. Ο πολίτης που είναι ύποπτος για συνωμοσία ενάντια στο Καθεστώς πρέπει να βγει από τη μέση. Αρκεί ένας κόκκος ανθρωπιάς για να βραχυκυκλώσει την αμείλικτη τελειότητα του καθεστωτικού Σχεδίου και του μηχανισμού της εξόντωσης; Αυτό απαντά ο Αντώνης Σαμαράκης στο Λάθος. Η πτώση του ήρωα συνεπάγεται την ταυτόχρονη νίκη του ανθρωπισμού επί της παντοδυναμίας του καθεστώτος.  

Ο πιθανός χαρακτήρας των δυστοπικών μυθιστορημάτων έμεινε σκόπιμα ανοιχτός, ο χρόνος είναι σκόπιμα απροσδιόριστος ώστε να μπορεί η εικόνα του κόσμου που παρουσιάζεται να συσχετιστεί τόσο με το μέλλον όσο και με το παρόν. Γιατί η δυστοπία μπορεί  να μας αφυπνίσει  και μας προειδοποιήσει για τη δυσάρεστη τροπή στο μέλλον στην περίπτωση λανθασμένων χειρισμών της παρούσας κατάστασης. Γιατί μπορεί να μας επισημάνει όπως ο Σαμαράκης που υπάρχει η ελπίδα.

#ροζ δύναμη