Ο πρωταρχικός δεσμός και η σημασία του

Ίσως να έχετε ακούσει την θεωρία του John Bowlby (1969), η οποία αναφέρεται στον συναισθηματικά ισχυρό δεσμό που αναπτύσσει το βρέφος με τον κύριο φροντιστή του, ο οποίος είθισται να είναι η μητέρα του. Αν λάβουμε λοιπόν υπόψιν μας ως δεδομένο πως η μορφή που θα λάβει αυτή η σχέση καθώς και η φύση της, είναι καθοριστικής σημασίας για την πορεία των μετέπειτα σχέσεών του, τότε μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιότητα για την μεγάλη σημασία δημιουργίας μιας ασφαλούς σχέσης.

Όπως γίνεται αντιληπτό, βάση της θεωρίας του Bowlby, η σχέση που θα δομηθεί θα βιωθεί ως ένα μοτίβο αλληλεπίδρασης σχέσεων μιας και μπορεί να καθορίσει την ασφάλεια που μπορεί να νιώθει αργότερα, τις προσδοκίες από τους άλλους για το κατά πόσο αξίζει αγάπης, της άμεσης ανταπόκρισης και φροντίδας καθώς και κατά πόσο το άτομο θα μπορεί να ζητήσει βοήθεια ή υποστήριξη και θα μπορεί ή όχι να βασιστεί στους άλλους. Άλλωστε, είναι σημαντικό να έχουμε πάντοτε κατά νου πως η διαμόρφωση της προσωπικότητας του καθενός μας, έχει τις ρίζες της στην βρεφική ηλικία και στους δεσμούς που θα αναπτυχθούν, χωρίς αυτό βεβαίως να συνεπάγεται πως δεν επιδέχεται διαφοροποιήσεις σε άλλα στάδια εξέλιξης. 

Στο άρθρο αυτό λοιπόν, θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε την λειτουργία και την χρησιμότητα αυτού του δεσμού.

Μέσα από πολύχρονες μελέτες, παρατηρήθηκε πως υπάρχει μια έμφυτη ανάγκη του βρέφους για προσκόλληση με το άτομο ή τα άτομα που θα του εξασφαλίσουν συνθήκες ασφάλειας και αυτό διότι η προσκόλληση αυτή ( ο δεσμός ), φαίνεται να είναι μια εξελικτική ικανότητα προσαρμογής του βρέφους στο εκάστοτε περιβάλλον και όχι κάποια διαδικασία μάθησης.  

Επίσης, διαφάνηκε πως από την αρχή της γέννησης τα μωρά, κάνουν χρήση διαφόρων φωνών, ήχων και μορφασμών για να μπορέσουν να επικοινωνήσουν με τους φροντιστές τους. Μέσω αυτής της επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μπορούν να κατανοήσουν και να αποκωδικοποιήσουν το περιβάλλον τους άρα και το βλέμμα του φροντιστή, το άγγιγμά του, την φωνή του και τις κινήσεις των μυών του προσώπου ώστε να ανταποκριθούν αναλόγως και στις προθέσεις αυτές. Άλλωστε, στη φάση αυτή είναι πλήρως εξαρτημένα από τον / την βασική τροφό τους με βασικούς άξονες την συχνότητα και την ποιότητα των αντιδράσεων απέναντι στις ανάγκες του βρέφους. Έτσι, αν διαταραχθεί αυτό το σύστημα επικοινωνίας καταλαβαίνουμε πως θα σηματοδοτήσει και την έναρξη ύπαρξης εμποδίων στο να επικοινωνήσουν τις ανάγκες τους και αυτές εν τέλει να ικανοποιηθούν διαταράσσοντας κατ΄ επέκταση το αίσθημα ασφάλειάς τους. Επίσης σε μεταγενέστερο στάδιο, η αναμενόμενη μετάθεση του ενδιαφέροντος για κοινωνικοποίηση από την μητέρα (ή τον βασικό τροφό) στους κοντινούς ανθρώπους και έπειτα στο ευρύτερο πλαίσιο πιθανόν να παρουσιάσει και αυτή δυσκολίες.    

Οι αναμενόμενες φάσεις δεσμού μεταξύ παιδιού – μητέρας (βασικού φροντιστή) όπως αυτές έχουν περιγραφεί, λαμβάνοντας υπόψη την διακύμανση που μπορεί να υπάρχει σε σχέση με την μοναδικότητα του κάθε παιδιού και του κάθε δεσμού, είναι οι ακόλουθες:

• –προ δεσμού: διαρκεί από την στιγμή της γέννησης έως και την 6^η εβδομάδα. Στην περίοδο αυτή, τα βρέφη δεν δείχνουν σημάδια ανησυχίας όταν μείνουν με κάποιον άλλο για σύντομο χρονικό διάστημα αλλά φαίνεται να σχετίζονται στενά με όσους φροντίζουν τις ανάγκες τους.
• –Υπό διαμόρφωση δεσμού: διαρκεί περίπου έως τον 6^ο – 8^ο μήνα. Στην διάρκεια αυτή, τα βρέφη ξεχωρίζουν τους γνωστούς από τους αγνώστους και μπορεί να εκδηλώσουν την δυσαρέσκεια ή την ανακούφισή τους.  Στην φάση αυτή, γίνεται σταδιακά αντιληπτή και η παρουσία της επιφυλακτικότητας απέναντι σε μη οικεία πρόσωπα ή χώρους. Για τον λόγο αυτό π.χ φροντίζουμε το βρέφος σε βόλτες με καρότσι ή με μάρσιπο, να κοιτάει προς τους γονείς και όχι προς το εξωτερικό περιβάλλον.
• –Σαφής δεσμός: από τον 6^ο με 8^ο μήνα έως και τον 18^ο -24^ο μήνα, έχουμε την εμφάνιση άγχους του αποχωρισμού το οποίο εκδηλώνεται με μεγάλη ένταση, θυμό ή / και δυνατό κλάμα, αν απομακρυνθεί η μητέρα  (ή ο βασικός τροφός) από το βρέφος. Πιθανό να έχετε δει παιδιά όπου μόλις χαθεί από το οπτικό τους πεδίο ο γονιός να κλαίνε ακατάπαυστα ή μια συχνή σκηνή σε κάποιο παιδικό σταθμό, όπου το παιδί είναι κυριολεκτικά κολλημένο πάνω στο πόδι του γονιού και δεν του επιτρέπει να φύγει, φωνάζοντας ή κλαίγοντας σπαρακτικά.  Στη φάση αυτή, είναι εξαιρετικής σημασίας η αντίδραση και η ανταπόκριση της μητέρας η οποία αν βιώνει με την ίδια ένταση την αναστάτωση του παιδιού της, επιδεινώνει την αντίδρασή του. Αν για παράδειγμα του κρύβει την αλήθεια λέγοντάς του, «θα έρθω σε λίγο να σε πάρω» και εξαφανίζεται για μέρες θεωρώντας πως έτσι και αλλιώς δεν θα καταλάβαινε αν του εξηγούσε  ή αν του λέει είναι «καλό να μένεις εδώ, θα περνάς ωραία με τα άλλα παιδάκια και την ίδια στιγμή το δικό της άγχος και η ανασφάλεια να είναι ακόμη μεγαλύτερα από του παιδιού. Όπως γίνεται αντιληπτό, αν η μητέρα δεν ανταποκρίνεται ενεργά στην ανάγκη του παιδιού της για επαφή και προσοχή, σταδιακά θα έχουμε την παύση αυτών των αντιδράσεων, όχι όμως γιατί το παιδί κατανόησε αλλά διότι έφτασε στο στάδιο της απευαισθητοποίησης και αποδέσμευσης, μιας και απελπίστηκε να περιμένει να έρθει η αλλαγή. Μιας και το πρόσωπο προσκόλλησης, δεν μοιάζει διαθέσιμο. Τα εν λόγω στάδια αποδέσμευσης χαρακτηρίσθηκαν ως φάσεις οριστικού αποχωρισμού τα οποία κορυφώνονται ως τον 24^ο μήνα (13^ο –24^ο μήνα). Οι φάσεις αυτές, εκδηλώνονται με έντονες φοβίες στα παιδιά και διαταραχές ύπνου συμπεριφορές που αργότερα μπορεί να συνοδεύουν το άτομο στην ενήλικη ζωή του με κρίσεις πανικού ή / και φοβίες.

Η ολοκλήρωση της φάσης του σαφούς δεσμού λοιπόν, είναι αυτή που αντικατροπτίζει και τον δεσμό που χτίστηκε ως εκείνη την στιγμή. Για παράδειγμα, γίνεται εύκολα αντιληπτό, το αν υπήρξε ή όχι χτίσιμο ενός ασφαλούς δεσμού, μέσα στον οποίο το παιδί μπορεί να εξερευνήσει ανεξάρτητο τον κόσμο αλλά παράλληλα να έχει και την «φωλιά» του διαθέσιμη για να επιστρέφει μόλις νιώσει την ανάγκη αυτή. Σε μια αντίστοιχη περίπτωση δηλαδή, θα βλέπαμε ένα παιδί στον παιδικό σταθμό, όπου στη φάση προσαρμογής, θα μπορούσε σταδιακά να ακολουθεί το παιχνίδι των άλλων παιδιών με την δασκάλα, με την παράλληλη παρουσία της μητέρας και όταν θα ένιωθε την ανάγκη για την «φωλιά», θα μπορούσε να υπάρχει είτε βλεμματική επαφή μαζί της για επιβεβαίωση είτε μια γρήγορη αγκαλιά και μετά πάλι πίσω στο παιχνίδι κτλ.

–             φάση της εξισορρόπησης: από την ηλικία των 18^ο –24 μηνών έως και χρόνια μετά έχουμε την εξισορρόπηση του δεσμού που χτίστηκε με την σταδιακή απομάκρυνση του παιδιού από την μητέρα, αφού πλέον απασχολείται μακριά της χωρίς να το ενδιαφέρει ή να το αγχώνει ιδιαιτέρως η σταδιακή απομάκρυνσή της.

            Με την εξέλιξη της θεωρίας δεσμού του Bowlby, προέκυψε και η διατύπωση τεσσάρων βασικών τύπων / κατηγοριών όπου περιγράφτηκαν οι εκβάσεις του αρχικού δεσμού βρέφους – μητέρας, σχετικά με την επίδρασή τους στην μετέπειτα συμπεριφορά του ως παιδί και ως ενήλικας, τα οποία δείχνουν πως συνήθως τείνουμε να τα ακολουθούμε σε όλη την πορεία της ζωής μας, σαν μια μνήμη όπου φανερώνουν δεξιότητές μας για εγγύτητα, χαμόγελο, προσέγγιση, βλεμματική επαφή, σωματική απόσυρση, ένταση, κ.α. 

Οι 4 αυτοί τύποι προσκόλλησης είναι περιγραφές με στοιχεία γενικεύσεων και δεν αποτελούν κανόνα, διότι ο καθένας μας είναι μοναδικός, όμως, λειτουργούν ως μοτίβα αναγνώρισης και λήψης σημαντικών πληροφοριών

.

1. 1)ασφαλής προσκόλληση
2. 2)ανασφαλής – αποφευκτική προσκόλληση
3. 3)ανασφαλής – αμφιθυμική προσκόλληση
4. 4)αποδιοργανωμένη προσκόλληση.

Τύποι τους οποίους θα αναπτύξουμε εκτενέστερα σε επόμενα άρθρα μιας και οι έρευνες δείχνουν πως ο τύπος προσκόλλησης μπορεί να επηρεάσει στην αυτονομία και την ανεξαρτησία του ατόμου.  

με πολλή εκτίμηση & αγάπη,

Μαρία Γαϊδαρτζή

#ροζδύναμη